Rahatsız edici filmler deyince aklımıza ilk, önce Gaspar Noe ardından da yine bu yönetmenin filmi Irréversible gelmekte. İzleyen herkesi şoke eden seneler geçse bile her rahatszı edici filmler listesinde başı çeken bu film peki neden bu kadar rahatsız edici gelin beraber inceleyelim.

1) Anlatı düzeni — ters kronoloji: şoku önden vermek

Çoğu film şiddeti önce kurmaz; geriye doğru anlatım tercihinde Noé tam tersini yapar: film, en travmatik anı (çarpıcı, dehşet verici saldırı) ile açılır. Bu, iki etkisi olan bir strateji:

• Seyirci önce şiddeti yaşar, sonra bunun “neden”ini öğrenir — bu yüzden hiçbir zaman “hazmedip” rahatlayamaz; bilgi değil travma ilk deneyimdir.
• Olayların geriye doğru dizilmesi, sebep–sonuç akışını etkisizleştirir; saldırı “kaçınılmaz” bir felaketmiş gibi sunulur — güçsüzlük ve anlamsızlık hissi artar.
  Bu anlatı tercihi filmin rahatsız ediciliğinin çekirdeğidir

Görüntü ve kamera: nefes kesen, baş döndürücü teknikler

Noé, uzun, kesintisiz planları, el kamerasını ve sık sık dönen/yörüngesel kamerayı kullanır. Irréversible‘da Görüntü çoğu zaman bulanık, sarsıntılı ve yakın çekimlerle seyircinin stabil bir bakış açısı edinmesini engeller. Bu “sinema yerine fiziksel deneyim” yaklaşımı — yani görüntüyle bedensel rahatsızlık yaratma — filmi görsel olarak da rahatsız edici kılar

Rape sahnesinin doğası — neden özellikle travmatik?

Filmin en meşhur (ve tartışmalı) unsuru: Alex’in beş–on dakikaları bulan, kamera tarafından neredeyse kesintisiz yakalanan tecavüz/işkence sekansı. Uzun çekim (tek plan yaklaşımı), şiddetin ayrıntılarını saklamadan göstermek; sahnenin süresi ve temposu izleyicide fiziksel ve psikolojik bir baskı oluşturur. Haber ve festival tepkileri, sertliğin pratikte izleyicileri salonu terk etmeye, bazılarının fenalık geçirmesine yol açtığını bildirir — yani tepki sadece “rahatsızlık” değil, bedensel reaksiyon düzeyindeydi.

Ses tasarımı ve müzik — beden üzerinden etki

Filmde kullanılan müzik ve ses tasarımı da büyük etkiye sahip: tekrarlayan, baskılayan alt-frekanslar ve tınılar, izleyicide kaygı, mide bulanması ve fizyolojik gerilim yaratır. Soundtrack’te Thomas Bangalter’in (Daft Punk) katkısı ve filmdeki gergin, “kaba” ses paleti bu kasveti güçlendirir — görsel rahatsızlık sesle bedenleştirilir.

Yönetmenin niyeti ve estetik provokasyon

Gaspar Noé kendi sinema estetğini açıkça “duyulara saldırı” olarak tanımlar; izleyiciyi sarsmak, konforunu bozmak amaçlarından biridir. Bu kasıtlı provokasyon hem savunucular bulur (gerçeğin sertçe gösterilmesi, duruma dikkat çekme) hem de güçlü eleştiriler çeker (sömürü, şiddeti estetikleştirme). Noé’nin niyeti filmin estetik kararlarını anlamada anahtar olsa da, niyet, sahnenin seyircide yarattığı travma ile eşdeğer tutulamaz.

Etik tartışma — temsilin sınırları

Filmin aldığı tepkiler iki uçta toplanır:

• Eleştiri: Tecavüzün bu kadar uzun/ayrıntılı gösterilmesi travma yaşayan kişiler için yeniden travmatize edici; aynı zamanda bazılarına göre şiddeti “sözde sanat” kılıfıyla estetikleştiriyor ve mağdurun çektiğini araçsallaştırıyor.
• Savunma: Bazıları için filmin amacı şiddeti estetize etmek değil, şiddetin acı gerçekliğini inandırıcı ve sarsıcı biçimde sunmak; dolayısıyla seyirciyi rahat bir “izleme” pozisyonundan çıkarmak suretiyle empati/öfke üretiyor.
  Bu tartışma hâlâ canlıdır ve filmin “görüntüsel dürüstlüğü” ile “etik sorumluluk” arasında bir gerilim yarattığı görülür. Rue Morgue+1

Sonuç — neden bu kadar rahatsız edici?

Kısaca: Irréversible rahatsız ediyor çünkü (1) şiddeti ilk deneyim olarak sunuyor (ters kronoloji), (2) uzun planlarla, kesintisiz ve ayrıntılı görüntüleme yoluyla izleyiciyi ayrışma-yaşam döngüsünden çıkarıp doğrudan maruz bırakıyor, (3) sesle beden düzeyinde fiziksel tepki yaratıyor ve (4) yönetmenin “provokasyon” stratejisi bu unsurları kasıtlı olarak birleştiriyor. Etik olarak da izleyiciyi “seyretme” konumuna sıkıştırdığı için tartışma üretmeye devam ediyor — bazıları bunu cesur gerçekçilik olarak savunurken, bazıları sömürücü buluyor.